Auteur: Daniël Hoflack

Angers is gelegen aan de Maine, bijrivier van de Loire die ongeveer 150 km verder uitmondt in de Atlantische Oceaan. Van Zonnebeke is Angers ongeveer 600 km verwijderd. Gedurende de oorlogsjaren vond een groot aantal Zonnebekenaren in de stad en in het departement Maine et Loire een onderkomen. Op zoek naar sporen van mijn eigen familie vond ik in het Stadsarchief van Angers en in de Archives Départementales du département Maine et Loire talrijke naamlijsten en dossiers over Belgische vluchtelingen. In deze bijdrage in Het Zonneheem kan men enkele resultaten van dit onderzoek lezen over Zonnebeekse vluchtelingen (ook van de tegenwoordige deelgemeenten). Het is een uiterst kleine bijdrage tot het opvullen van "Een zwart gat in de geschiedenis" ⁽¹⁾.

De Duitse legers vallen België binnen

Op 4 augustus 1914 om 6 uur 's morgens overhandigde de Duitse ambassadeur in Brussel het oorlogsultimatum aan de Belgische regering. Vanaf 8 uur vielen de Duitse troepen België binnen. De stad Luik viel op 7 augustus, Brussel op 20 augustus. Antwerpen bleef voorlopig gespaard omdat de Duitsers alle inspanningen concentreerden voor een opmars naar Parijs. Zij verloren echter de slag aan de Marne en pas op het einde van de maand september begon de belegering van Antwerpen. Deze stad viel op 9 oktober in Duitse handen. Het Belgische leger trok zich dan terug achter de IJzerlinie en daarmee was voorgoed de oorlog in West-Vlaanderen begonnen.

Vanaf dinsdag 20 oktober wordt in Zonnebeke fel gevochten rond de Broodseinde en begint de grote uittocht ⁽²⁾. Massaal slaan de Zonnebekenaars op de vlucht. Waar zij naar toe trokken werd nog nooit onderzocht. Mijn grootouders met hun vier zonen trokken eerst naar Godewaersvelde in Frankrijk, aan de voet van de Catsberg, en eind juli 1915 naar Angers. Zij bleven er tot einde september 1919. In Angers waren zij niet de enige Zonnebekenaren. Nog ongeveer 25 andere Zonnebeekse ⁽³) families staan vermeld op een naamlijst uit 1915.

Belgische vluchtelingen in Angers ⁽⁴⁾

De eerste Belgische vluchtelingen kwamen toe in Angers op 20 augustus 1914. Het waren drie mannen uit de provincie Luxemburg. Zij werden ondergebracht in het Cantonnement Petit Séminaire de Montgazon ⁽⁵). Dit was de eerste opvangplaats in Angers voor vluchtelingen. De opvang was vooral het werk van het Syndicat d'Initiative de l'Anjou, een vereniging die reeds in 1906 werd opgericht en ontzettend veel voor de vluchtelingen heeft gedaan. Het zorgde voor opvang en huisvesting, voedsel, werk en ontspanning voor de talrijke vluchtelingen. In het lokale dagblad Le Petit Courier ⁽⁶⁾ kan men verder lezen dat op zaterdag 29 augustus 1914 opnieuw Belgen toekomen en dat voor hen in de stad een inzameling wordt gehouden, vooral kleding en dekens worden gevraagd. Vanaf begin september 1914 komen meer en meer Belgen naar Angers. Zij krijgen onderdak in de stad of in de omgeving, in opvangplaatsen en bij particulieren. Zij werden door de autoriteiten meestal goed aanvaard omdat België tot de geallieerde landen behoorde. Daarenboven werden de Belgische vluchtelingen ook beschouwd als martelaars van het kleine België dat door de Duitsers was aangevallen. Nochtans viel de eigenlijke opvang niet altijd mee. Uit rapporten van gezondheidsinspecteurs blijkt dat in de tijdelijke opvangplaatsen overbevolking heerst. Meestal is de toestand erg wanordelijk en overal ligt vuilnis. Soms is er ook gebrek aan goede slaapgelegenheden. Die slechte toestanden in de opvangplaatsen uit de beginfase blijven vrij lang aanslepen en pas in 1918 kwam er echte verbetering. Vluchtelingen die bij inwoners konden logeren of een woning konden huren waren er veel beter aan toe.

De Franse overheden probeerden voor de vluchtelingen werk te vinden doch dit lukte niet zo goed. Anjou had vooral nood aan landbouwers omdat vele Franse boeren gemobiliseerd waren, maar die waren onder de vluchtelingen niet zo talrijk te vinden. Onder de vluchtelingen waren vooral vrouwen met kinderen, wiens man gemobiliseerd was, zeer talrijk. Die beschikten over geen inkomen en daarom besloot de prefect van het departement aan wie vluchtelingen opnam 0,60 fr. te betalen voor een volwassene en 0,40 fr. voor een kind. Dit is weinig aangezien in Angers toen 0,75 fr. betaald werd voor het onderhoud van een ouderling in een hospitaal. De toelage stopt op het ogenblik dat de vluchtelingen werk vinden en aldus mee kunnen helpen in het dragen van de kosten van het huis waar zij opgenomen werden. Iets meer dan 80% van de vluchtelingen kreeg in 1914 zo'n toelage. Dit is echter maar een deel van het verhaal. Het gaat hier om de vluchtelingen die in de statistieken verschijnen. Er waren ook vluchtelingen die over voldoende bestaansmiddelen beschikten en op eigen kracht een woning en werk zochten. Het is echter heel moeilijk daarover inlichtingen te verzamelen want die vluchtelingen verschijnen bijna nooit in de statistieken.

De bevolking van Anjou leverde grote inspanningen om vluchtelingen op te vangen maar het werd hen soms ook teveel, vooral wanneer de vluchtelingen zich misdroegen. Dan komen klachten naar boven. Een burgemeester uit de streek klaagt op 14 november 1914 over drie Belgische vluchtelingen die tweemaal op een boerderij werden geplaatst en weigerden er te blijven. Hij schrijft: " Aangezien ik over geen politie beschik, zijn zij een terreur geworden voor de bewoners van het dorp, die hen overal zien rondzwerven". Mettertijd komen twee klachten herhaaldelijk voor. De vluchtelingen hebben een andere levenswijze en weigeren te werken. Nochtans mogen die problemen niet overdreven worden. Globaal gezien heeft de overgrote meerderheid van de vluchtelingen zich wel goed gedragen en de bevolking van Anjou heeft zeer grote financiële inspanningen geleverd om de vluchtelingen op te vangen. Dat er af en toe problemen zijn geweest is eerder te wijten aan het feit dat men voor een noodsituatie stond en niet direct over de aangepaste werkwijzen beschikte om alles in goede banen te leiden.

Om hoeveel vluchtelingen ging het nu? In de archieven vindt men verschillende statistische documenten soms opgesteld door stads- of gemeentebesturen, soms opgesteld door de departementale overheden. De lijsten zijn gedetailleerd maar het is niet te achterhalen of alle vluchtelingen er in opgenomen werden. Toch geven zij een beeld van het aantal vluchtelingen dat tijdens de oorlogsjaren in Angers en in het departement Maine et Loire verbleef. Hieronder volgt een tabel met cijfers ontleend aan verschillende documenten voor de periode 1915/1917 (7).

Aantal vluchtelingen in Angers en in het departement Maine et Loire voor de jaren 1915/1916
 

01/02/1915	In Angers	Belgen: 282 boven de 16 jaar 49 onder de 16 jaar		Totaal: 331
01/06/1915	In het departement (Angers inbegrepen)	Fransen: 7.008	Belgen: 2.262	Totaal: 9.275
01/02/1916	In het departement	Fransen: 8.299	Belgen: 3.101	Totaal: 11.400
10/05/1917	In Angers In andere gemeenten van het arrondissement	Belgen: 811 Belgen: 2.875		Totaal: 3.686

Wat nu de Zonnebekenaren betreft was het niet zo moeilijk hun namen op te sporen. Hieronder een lijst uit 1915 ⁽⁸⁾.

Zonnebekenaren (ook uit de deelgemeenten) in Angers in 1915
 

Naam	M	V	K	Gemeente
Boucavier Sidonie		2		Zandvoorde
Bonte Amand	1		1	Zonnebeke
Boudin Edmond (overleden op 05 /01/1918)	1			Zonnebeke
Bourgeois Emile	3	3		Zonnebeke
Claerebout Marie		1		Zonnebeke
Coudron Camille		1		Zonnebeke
Coudron Hélène		1		Zonnebeke
Coudron Claimboult Emma		2	1	Zonnebeke
Coudron Polydore Hector	1	1	2	Zonnebeke
Dobbelaere - Vandermersch		1	2	Zonnebeke
Dobbelaere Hortense		1		Zonnebeke
Veuve Dubois Eugenie		2		Zandvoorde
Durnez Cyrille	1	1	1	Zonnebeke
Durnez Zulma		1		Zonnebeke
Dervaux Euphrasie		1	2	Zonnebeke
Veuve Godderis - Dobbelaere		1	1	Zonnebeke
Hoflack Polidor	1	1	4	Zonnebeke
Lorsom Julia		1		Zonnebeke
Louagie Isiodore	2	4	6	Zonnebeke
Markey Jules Gustave	1	4	2	Zonnebeke
Vandemarliere Henri	1	2		Zandvoorde
Vandermaersch Isidore	1	2	2	Zonnebeke
Verfaillie Polidore Nestor	1	1	4	Zonnebeke
Verfaillie Sunaert Amorine		1		Zonnebeke
Vermeulen Henri	1			Zonnebeke
Vermeulen Camille	1	1		Zonnebeke
Vermeulen Guillaume	1	1	2	Zonnebeke
Versavel Maria (verhuist naar Etrepassy)		1		Passendale
Wienne Edmond	1	1	1	Zonnebeke
Totalen	18	39	31	88

In totaal verbleven op dat ogenblik 88 Zonnebekenaren in Angers zelf. Dit betekent dat 26% van de toenmalige Belgische vluchtelingen in Angers uit Zonnebeke kwamen. Meer concrete gevens over iedere(?) familie zijn te vinden in de talrijke individuele dossiers van de vluchtelingen die bewaard gebleven zijn ⁽⁹⁾.

Uit 1915 bestaat ook nog een lijst van vluchtelingen die in gemeenten rond Angers verbleven. Ook hier zijn talrijke Zonnebekenaren terug te vinden.

De jongens op de foto met: 

• 1e rij, jongetje met wit kraagje is Camiel Hoflack, geboren in 1911
• 4e rij, dus juist na de rij met de zusters, de 1e jongen van rechts is Joseph Hoflack, geboren in 1907

Foto: Daan Hoflack

De meisjes op de foto (Foto: Daan Hoflack)



Zonnebekenaren in gemeenten rond Angers in 1915
 

Naam	M	V	K	Wooonplaats op het ogenblik van de oorlogsverklaring	Tegenwoordige verblijfplaats	Opmerkingen
Bouquet Edouard	1	2	0	Zonnebeke	La Pouèze
Bonnez Théophile	1	1	4	Zonnebeke	Tigné
Carrein Alois	1	1	3	Zonnebeke	La Pouèze
Carrein Léontine	0	1	1	Zonnebeke	Mouliherne
Cornet Henri	1	1	2	Passendale	Mouliherne
De Beuf Henri	1	1	2	Beselare	Tigné
Decommer Henri	1	1	2	Passendale	Mouliherne
Denturck Rosalie	0	1	0	Zonnebeke	La Pouèze
Depoorter Desiré	1	2	0	Passendale	St. Lambert des Levées
D'Hondt Victor	1	0	0	Geluveld	Fougère
Dubois Eugenie	0	1	0	Zandvoorde	Ponts de Cé
Delvaux Louise	0	2	1	Passendale	Cholet
Deblauwe Madeleine	0	1	0	Passendale	Cholet
Deblauwe Louise	0	2	0	Passendale	Cholet
Durnez Mathilde	0	1	0	Zonnebeke	St. Clément des Levées
Lapere Henri	1	1	2	Zonnebeke	Gruge l'Hopital
Lapere Celestin	1	1	0	Zonnebeke	Gruge l'Hopital
Lorsom Lapère P	0	1	0	Zonnebeke	Gruge l'Hopital
Lernout Amélie	0	1	0	Passendale	Artannes
Malengier Louis	1	1	5	Zonnebeke	Luigné
Samyn Julius	1	0	0	Beselare	Louroux Béconnais
Samyn Paul	0	0	1	Beselare	Louroux Béconnais
Samyn Marie	0	1	0	Beselare	Louroux Béconnais
Samyn Flavie	0	1	0	Beselare	Louroux Béconnais
Samyn Hector Leo	0	1	0	Beselare	Louroux Béconnais
Samyn Braem Marie	0	1	0	Beselare	Louroux Béconnais
Samyn Henri	1	0	0	Beselare	Louroux Béconnais
Vandoolaeghe Charles	1	0	1	Zonnebeke	Mouliherne
Vekemans François	1	2	1	Zonnebeke	Segré
Wyffels Marie	2	2	0	Beselare	La Pouèze
Totaal	18	30	26			74

In totaal 74 personen. Samen met de 88 uit voorgaande lijst is dit 162 Zonnebekenaren in Anjou. Dit is uiteraard weinig als men weet dat in 1913 er 4.245 inwoners in Zonnebeke waren. Waar verbleven de anderen? In andere departementen? In Groot-Brittannië? Daarover bestaan nog geen studies.

Op de lijst hierboven staan 7 leden van de familie Samyn uit Beselare. Op een apart blad, nu gedateerd op 1/1/1917, in dezelfde archiefbundel vindt men die familie terug, met geboortedatum en beroep. Zij woont nog altijd in Louroux-Béconnais maar we kunnen vaststellen dat Jules Samyn overleden is en Marie Braem weduwe.

• Braem - Samyn Veuve Marie, ° 10/06/1874, Beselare, ménagère
• Samyn Henri Theophile, ° 07/02/1878, Beselare, vannier
• Samyn Flavie Marie, ° 30/03/1884, Beselare, journalière
• Samyn Marie Pharailde, ° 24/05/1891, Beselare, domestique
• Samyn Hector Leo, ° 05/04/1898, Beselare, domestique
• Samyn Paul, ° 09/04/1907, Beselare, -

We vinden nog enkele Zonnebekenaren in de gemeente Luigné. De kloosterzusters van het Sint-Jozefsinstituut van Ieper hadden aldaar een onderkomen gevonden. Zij verbleven daar met ongeveer 35 zusters samen met 18 weeskinderen onder de 16 jaar. De aalmoezenier van de zusters was Emile Desreumaux, 59 jaar oud en geboren in Waasten. Als kloosterzuster zuster was er Amelie Masschelein, 70 jaar en geboren te Zonnebeke. En onder de weeskinderen bevonden zich drie zussen uit Zonnebeke: Marguerite Bonte 15 jaar; Bertha 14 jaar en Madeleine 12 jaar. En eveneens drie zussen uit Beselare: Martha Vangeebergh (sic?) 12 jaar, Andrea 8 jaar en Maria 6 jaar.

Een gezellige familiefoto met helemaal links Sylvie Carpentier en naast haar, met wit kraagje, Camiel Hoflack. Verder ook Camiel Hoflack en zijn vader Polidoor Hoflack, echtgenoot van Sylvie Carpentier (Foto: Daan Hoflack)



Foto van de familie Hoflack met hun woonhuis in Angers, nummer 33, rue Prébaudel. Niet ver van het stadspark gelegen. Van links naar rechts: Polidoor Hoflack en zijn echtgenote Sylvie Carpentier en de kinderen Camiel, Joseph, Valère en Robert (vader van Daan Hoflack). (Foto: Daan Hoflack)



Nogmaals de familie Hoflack (Foto: Daan Hoflack)



Er bestaat ook een lijst met overlijdens van vluchtelingen in Angers. Zij werd opgesteld op datum van 01/08/1920 op bevel van de prefect van het departement. De stad Angers zegt echter in een begeleidend schrijven niet in staat te zijn de overlijdens van vluchtelingen van voor september 1917 terug te vinden. De lijst gaat tot juli 1920 en bevat 42 namen van Belgen. Enkele keren wordt de geboorte- of woonplaatst van de overledene vermeld. Zonnebeke komt nergens voor. Toch konden we twee overlijdens van Zonnebekenaren terugvinden: op 5 januari 1918 Edmond Boudin, 81 jaar en in augustus 1919 Willy Antoine Lorsom, 2 maanden. Verder nog Marie Louise Leroy, echtgenote Vandoolaeghe, geen leeftijd vermeld en zij komt ook niet op de vluchtelingenlijst van Zonnebekenaren in Angers. Maar de naam Vandoolaeghe komt wel voor op de lijst van Zonnebekenaren in gemeenten buiten Angers.

Leven in Angers

Op dat vlak moet het onderzoek nog beginnen. Wij weten niet waar de Zonnebeekse families woonden ⁽¹⁰⁾, of zij werk hadden, hoe zij zich ontspanden. In het stadsarchief berust een programma van een kerstfeest georganiseerd voor les "Petits Réfugiés Belges et Français" door het Syndicat d'Initiative de l'Anjou op donderdag 24 december 1914 om 2 uur. Op het programma stond de uitvoering van nationale liederen, waaronder La Brabançonne, en ook een filmvoorstelling met actualiteiten zoals L'armée belge sous Liège, L'armée belge se retire d'Anvers, Le roi Albert Ier dirige lui-mêne les opérations. Voor de kinderen werden taartjes en bonbons uitgedeeld.

De kinderen gingen wel naar school. Uit 1916 bestaan twee mooie klasfoto's met Belgische kinderen te Angers ⁽¹¹⁾. Eén foto met 28 meisjes, 6 kloosterzusters en een priester, één foto met 25 jongens en dezelfde zusters en dezelfde priester ⁽¹²⁾. Een van die foto's is ook te zien in Ieper in het museum In Flanders Fields. Navraag over herkomst en identiteit van de personen op de foto's bij het museum leverde niets op. Waarschijnlijk bestaan van die foto's nog exemplaren. Het gaat immers om schoolfoto's en vele ouders zullen die wel gekocht hebben. Indien iemand zichzelf (?) of oudere familieleden erkent, zou ik dit wel graag vernemen om verdere identificatie mogelijk te maken ⁽¹³).

De kinderen op wandel in het stadspark (Foto: Daan Hoflack).





Terug naar België

Over de terugkeer van de vluchtelingen naar België zijn de gegevens erg schaars. Het is bekend dat vele vluchtelingen nooit meer naar België zijn teruggekeerd. Vooral in de Westhoek zijn velen achtergebleven toen zij vernamen hoe groot de verwoestingen wel waren. Sommigen hadden in Frankrijk ook werk gevonden of waren er getrouwd. De prefect van het departement Maine et Loire liet wel weten dat alle Belgische vluchtelingen die nog in het departement verbleven en een toelage ontvingen na 30 juni 1919 hun recht op toelage zouden verliezen.Met uitzondering dan wel voor de vluchtelingen afkomstig uit de frontsteek in West-Vlaanderen. Voor de vluchtelingen uit de verwoeste gemeenten in West-Vlaanderen, waarvan een lijst werd opgesteld, werd een uitzondering gemaakt. Die vluchtelingen mochten nog blijven en ontvingen verder hun toelage. Op die lijst stonden de gemeenten Beselare, Geluveld, Passendale, Zandvoorde en ook Zonnebeke. Die maatregel van de prefect kan wel de terugkeer gestimuleerd hebben maar in welke mate is nog onduidelijk.

Voor Zonnebeke weten wij dat veldwachter Jean Pouders als eerste terugkeerde samen met Jerome Hoflack, zoon van de werktuigkundige Henri Hoflack. Dit was in februari 1919 ⁽¹⁴⁾. Eind december 1919 zijn er reeds 217 teruggekeerden. De lijst van die teruggekeerden is te lezen in het voor Zonnebekenaren bekende boek van Alex en Andre DESEYNE, Zonnebeke 1914 - 1918 vanaf bladzijde 477. Maar dat velen uit Zonnebeke nooit zijn teruggekeerd is duidelijk. In 1913 telde Zonnebeke 4.245 inwoners en dat vooroorlogse cijfer werd nooit meer bereikt ⁽¹⁵⁾.

Mijn familie

Wellicht hebben een aantal Zonnebekenaren in dit korte artikel de namen van hun ouders en grootouders teruggevonden. Wellicht herinneren anderen zich dat hun familie ook op de vlucht is geweest. Waarheen en in welke omstandigheden dit gebeurde is meestal bewaard gebleven als mondelinge overlevering binnen de familie, maar daarover bestaan weinig geschriften. Voor betere kennis van familie- en dorpsgeschiedenis zou het goed zijn dat die herinneringen op schrift worden gesteld. Familie- en dorpsgeschiedenis is eigenlijk de enige echte geschiedenis omdat zij zo dicht bij de mensen zelf staat.

Daniël Hoflack, 11 november 2000.

-------------------

Addendum

Dit artikel verscheen in Zonneheem, jg. 30, 2001, nr. 2, p. 19 - 25. Daar werden ook de twee foto's afgedrukt met "De Belgische kinderen te Angers, 1916", waarvan een in het museum Flanders Fields in Ieper te zien is.

Identificatie van de personen is niet gebeurd, behalve voor twee personen van mijn eigen familie. Op de foto van de jongens staan twee nonkels, broers van mijn vader. Mijn vader was in 1916 reeds 15 jaar, de oudste en ging reeds werken. Het zou bijzonder boeiend kunnen zijn te achterhalen wie de priester en de zusters waren? En hoe het onderwijs voor die Belgische kinderen was georganiseerd.

-------------------

Voetnoten

• ⁽¹⁾ A. MORELLI, Belgische emigranten, Berchem, 1999, p. 9. Dit boek bevat van verschillende auteurs bijdragen over emigranten en vluchtelingen. De bijdrage De Belgische vluchtelingen in het buitenland tijdens de Eerste Wereldoorlog is van P.A. TELLIER. Op p. 42 besluit hij: " De geschiedenis van de Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog moet nog geschreven worden". En uit zijn bijdrage blijkt dat dit voor de vluchtelingen in Frankrijk nog meer het geval is dan voor de vluchtelingen naar Nederland en Groot-Brittannië.
• ⁽²⁾ A. en A. DESEYNE, Zonnebeke 1914 - 1918, Zonnebeke, 1976, p. 127.
• ⁽³⁾ Het gaat hier om families uit het toenmalige Zonnebeke en niet de tegenwoordige gemeente Zonnebeke. Hun namen kan men verder in het artikel terugvinden samen met de namen van de families uit de hedendaagse deelgemeenten.
• ⁽⁴⁾ Een algemeen beeld van de vluchtelingenproblematiek in Anjou tijdens de Eerste Wereldoorlog is te lezen in het werk van A. JACOBZONE, 14 -18: en Anjou, loin du front, Vauchrétien, 1988, 316 p. Aan dit boek ontleenden wij dan ook enkele gegevens voor dit algemeen beeld.
• ⁽⁵⁾ Stadsarchief Angers, Fonds 4 H 74. 
• ⁽⁶⁾ Dit lokaal dagblad van Angers bevat bijna dagelijks nieuws over de oorlog in het algemeen en in het bijzonder over de vluchtelingen in Angers en het departement Maine et Loire. De volledige collectie kan in het stadsarchief geraadpleegd worden.
• ⁽⁷⁾ Archives Départementales Maine et Loire, Fonds 8 - 2 R 5 / 36.
• ⁽⁸⁾ Archives Départementales, ib.
• ⁽⁹⁾ Archives Départementales, Fonds 8 - 2 R , de nummers 57 tot 251, alles is alfabetisch geordend zodat men gemakkelijk een familie kan terugvinden. In de dossiers steken vooral officiële stukken over de betrekkingen van de vluchtelingen met de lokale overheden.
• ⁽¹⁰⁾ Voor mijn familie was dat 33, rue Prébaudel en de woning is er nog altijd te zien
• ⁽¹¹⁾ Collectie van de auteur. 
• ⁽¹²⁾ Op de eerste rij tweede van links zit Camiel Hoflack, mijn nonkel toen 5 jaar oud.
• ⁽¹³⁾ Adres: Daniël Hoflack, Atelierstraat 6 / 204, 3010 Leuven/Kessel-Lo, e-mail: danielhoflack@skynet.be. Wie over nog andere informatie over Zonnebeekse vluchtelingen in Frankrijk of in andere landen beschikt mag altijd contact opnemen. Wellicht kan op die wijze een beeld gevormd worden van de Zonnebeekse vluchtelingen, en daarover kan dan verder in Zonneheem gepubliceerd worden.
• ⁽¹⁴⁾ A. en A. DESEYNE, o.c., p. 468.
• ⁽¹⁵⁾ 3.485 inwoners in 1937 en 3.560 in 1976 juist voor de fusie van gemeenten.