Het oeuvre van de frontkunstenaars brengt het oorlogsgeweld haarscherp in beeld. Eén werk springt er bovenuit: het gigantische 'Panorama van de IJzerslag' van Alfred Bastien.



Het doek is maar liefst 115 meter lang, 14 meter hoog en schetst verschillende taferelen uit de IJzerslag, van Nieuwpoort tot Ieper, in oktober 1914. Dit jaar is het exact een eeuw geleden dat Bastien de eerste verftoetsen van zijn magnum opus zette. Het schilderij heeft sindsdien een bijzonder tumultueuze levensloop gekend.

Een koninklijk voorstel

Het verhaal wil dat Alfred Bastien het idee voor het IJzerpanorama in 1914 door koning Albert I kreeg ingefluisterd.

In 1920 vatte hij samen met drie andere schilders – Charly Leonard, Charles Swyncop en Jef Bonheur – het titanenwerk aan. Het immense doek werd in situ beschilderd, in de grote rotonde van het Brusselse Jubelpark.

Het schilderij werd voltooid in maart 1921. Na enkele maanden verhuisde het IJzerpanorama naar de rotonde in de Maurice Lemonnierlaan in Brussel. Op deze locatie werd alles in het werk gesteld om het publiek een totaalbeleving te bezorgen. Bij het schilderij werden onder andere valse loopgraven en ruïnes gecreëerd.

De verhuis naar Oostende

Het IJzerpanorama verkaste in 1923 naar Oostende. Een uitstekende marketingstunt aangezien Oostende veel Britse oorlogstoeristen mocht ontvangen die op doorreis waren naar In Flanders Fields.

Bastiens oorlogstafereel werd ondergebracht in een gloednieuwe rotonde, gebouwd op de plaats waar nu het Stadhuis van Oostende staat. In 1940 werd de rotonde tijdens een geallieerd bombardement verkeerdelijk aanzien voor een gasketel. Het gebouw werd zwaar getroffen en ook het IJzerpanorama liep schade op.

Van verwaarlozing naar (digitale) redding

De jaren ’50 van de vorige eeuw luidden alweer een nieuwe verhuis in. Het Panorama van de IJzerslag keerde terug naar de hoofdstad, waar het onder de hoede kwam van het Legermuseum. Bastien voerde er de nodige restauratiewerken uit.

In 1982 werd het IJzerpanorama naar beneden gehaald, in grote repen gesneden en opgerold. Pas dertig jaar later, tussen 2008 en 2009, werden de stukken terug opengelegd en uitgebreid gefotografeerd. Na decennia van verwaarlozing was het schilderij nagenoeg onherstelbaar en onrestaureerbaar.

Een digitale kopie kun je sinds 2014 bewonderen in het bezoekerscentrum Westfront in Nieuwpoort. Ruim een eeuw na de feitelijke Slag om de IJzer kwam het schilderij écht thuis, zij het dus in een digitale versie. Met dank aan  het Legermuseum.

Momenteel ligt wat overblijft van Bastiens meesterwerk opgeslagen op een militaire basis in Namen.

Een aantal weetjes

• Met het Panorama van de IJzerslag was Bastien zeker niet aan zijn proefstuk toe. In 1911 startte hij aan zijn Panorama van Congo. Het indrukwekkende doek werd twee jaar later een echte trekpleister op de Wereldtentoonstelling van Gent. In 1937 schilderde hij het Panorama van de Slag aan de Maas, een visuele weergave van de gevechten aan de Maas in 1914. Samen met het IJzerpanorama vormt dit doek het enige panoramaschilderij ooit met de Eerste Wereldoorlog als hoofdthema.
• Voor Nieuwpoort kan het kunsthistorisch belang van de figuur Alfred Bastien niet ontkend worden. Uit erkentelijkheid voor zijn grote artistieke bijdrage kreeg de kunstenaar een straat naar zich vernoemd: de Alfred Bastienweg in de Simliwijk. Als teken van dankbaarheid schonk de echtgenote van Bastien na zijn dood aan de stad Nieuwpoort een raak geschilderd zelfportret.

Bron: Nieuwpoort uw stad, maart-april 2020.